De sluipmoord

Het stresssysteem: nuttig bij acute stress

Stress is in eerste instantie een nuttige reactie: je lichaam maakt zich klaar om te vechten of vluchten. Dat gebeurt via de HPA-as (hypothalamus–hypofyse–bijnieren). Deze as zorgt dat er stresshormonen zoals adrenaline en cortisol worden vrijgegeven.

Dit stressresponssysteem is bedoeld voor acute stress:

• wegrennen voor een roofdier

• ontsnappen uit een brandend gebouw

• een gevecht aangaan op straat

• of heel basaal: eten of drinken zoeken bij honger en dorst

Het gaat dus om duidelijke, korte stressprikkels met een concrete oplossing: zodra het gevaar geweken is of je hebt gevonden wat je nodig had, schakelt het systeem weer terug naar ontspanning en herstel.

• Adrenaline werkt snel: hartslag omhoog, spieren gespannen, alertheid.

• Cortisol werkt wat trager en zorgt dat er energie vrijkomt om de stress vol te houden. Cortisol staat bekend als het stresshormoon, maar eigenlijk is het ons antistresshormoon: het zet ons aan tot beweging en helpt daarna juist bij het afschakelen van stress.

 

Wat er misgaat bij chronische stress

Als stress te lang duurt, blijft de HPA-as “aan” staan. Je sympathisch zenuwstelsel (actiestand) raakt overactief, terwijl je parasympatische zenuwstelsel (rust- en herstelstand) niet meer goed inschakelt.

Het lichaam kan adrenaline en cortisol bijna onbeperkt blijven maken. Stresshormonen krijgen daarbij altijd voorrang boven andere stoffen. Dat is logisch: eerst overleven, en pas daarna ontspannen, verteren en herstellen.

Maar dat betekent dat de productie van dopamine, GABA en serotonine onder druk komt te staan:

• GABA: wordt gemaakt uit glutamaat, dat zelf uit glutamine ontstaat. Bij stress wordt veel glutamaat geproduceerd (stimulerend, alertmakend). Hoe meer glutamine naar glutamaat gaat, hoe minder er overblijft om GABA te maken. Gevolg: te weinig remming en ontspanning.

• Serotonine: wordt gemaakt uit tryptofaan. Bij stress wordt tryptofaan vaak weggetrokken naar andere processen, zoals de productie van kynurenine (vooral bij laaggradige ontstekingen, die nauw samenhangen met chronische stress). Minder tryptofaan betekent minder serotonine → daling van stemming en welzijn.

• Dopamine/adrenaline: worden gemaakt uit tyrosine (afkomstig uit fenylalanine). De route loopt via L-DOPA → dopamine → noradrenaline → adrenaline. Tyrosine is óók de voorloper van de schildklierhormonen T3 en T4. Bij chronische stress gaat zoveel tyrosine naar stresshormonen, dat dit ten koste kan gaan van zowel dopamine (minder motivatie en beloning) als de schildklierfunctie.

 

De vicieuze cirkel

Zoals je kunt zien raakt je lichaam bij chronische stress langzaam uit balans. Je kunt steeds moeilijker terugschakelen naar de ruststand, simpelweg omdat de benodigde stoffen in je lichaam ontbreken. Je hebt nog wel stresshormonen, maar steeds minder van de remmende en herstellende stoffen.

Daardoor wordt het een zichzelf aanjagend systeem: de stressmotor blijft draaien, ook als er eigenlijk geen directe reden meer is. Uiteindelijk ontstaat er:

1. Cortisolresistentie – er is wel cortisol, maar de cellen reageren er niet meer goed op.

2. Cortisoldeficiëntie – de reserves raken uitgeput en er wordt te weinig cortisol aangemaakt. Dit is het stadium van uitputting of burn-out.

 

Kleine tijdlijn

Acute stress → adrenaline & cortisol pieken → probleem oplossen → herstel
↓
Chronische stress → voorrang stresshormonen → tekort aan dopamine/GABA/serotonine → moeilijker afschakelen
↓
Cortisolresistentie → cellen reageren niet meer op cortisol
↓
Cortisoldeficiëntie → uitputting/burn-out

Zoals eerder genoemd is cortisol juist nodig om af te schakelen. Het is ons antistresshormoon dat, na een piek, zorgt dat het systeem weer teruggaat naar rust. Wanneer je cellen resistent zijn voor cortisol, of er nauwelijks cortisol meer is door bijnierschorsuitputting, dan kún je fysiek niet meer goed afschakelen. Het systeem blijft aanstaan en zichzelf aanjagen, ook als de directe stressor verdwenen is.

 

Acute stress om chronische stress te verlichten

Soms helpt een bewuste, korte stressprikkel om het systeem te “resetten”:

• Koude training (ijsbad, koude douche)
  Zorgt voor een duidelijke, korte stressrespons. Hierbij bereikt cortisol even zijn plafond, waardoor het daarna ook weer kan zakken. Zo wordt het patroon van “hangende cortisol” doorbroken. In feite fop je het lichaam een beetje: je geeft een duidelijke acute prikkel die weer verdwijnt, waardoor je lichaam denkt dat de oplossing gevonden is.

• Verbonden ademhaling
  Een gecontroleerde manier om tijdelijk spanning op je systeem te zetten, waarna automatisch de parasympatische ontspanningsreactie volgt.

Bij zulke prikkels kan het lichaam weer oefenen in schakelen tussen spanning en ontspanning.

Let wel: dit zijn tijdelijke hulpmiddelen. De werkelijke oorzaak van stress aanpakken blijft noodzakelijk, anders blijf je gevangen in de vicieuze cirkel.

 

Andere manieren om het systeem te ondersteunen

Naast acute prikkels kun je je zenuwstelsel en de HPA-as ook op andere manieren ondersteunen:

• Adaptogenen (plantenextracten die helpen omgaan met stress):

  • Ashwagandha – kan cortisol verlagen en helpt ontspanning bevorderen.

  • Rhodiola – ondersteunt energie en veerkracht bij uitputting.

  • Heilige basilicum (Tulsi) – werkt kalmerend en balancerend.

• Regelmatige beweging – matige inspanning (wandelen, fietsen, yoga) reguleert de HPA-as.

• Voldoende slaap en ritme – essentieel voor herstel van neurotransmitters en hormonen.

• Sociale verbinding – niet alleen contact, maar echte verbinding en ervaren veiligheid. Voelen dat je gezien en gedragen wordt, activeert het parasympatisch systeem. Onderzoek naar social buffering laat zien dat sociale steun stressreacties dempt en cortisol verlaagt. Ook is aangetoond dat ouder en kind hormonale co-regulatie van de HPA-as vertonen. Zelfs korte periodes bij iemand die goed gereguleerd is, kunnen jouw systeem helpen meereguleren.

 

Chronische stress en verslaving

Bij chronische stress is de oorzaak vaak niet direct op te lossen, of niet altijd bewust aanwezig. Denk aan:

• een slecht huwelijk

• het uitgaan van een relatie

• een baan die je niet leuk vindt

• een onverwerkt trauma uit je kindertijd

Omdat ons brein altijd zoekt naar een oplossing, grijpen we vaak naar tijdelijke vervangers:

• Bij eenzaamheid kan suiker een warm, belonend gevoel geven – bijna alsof je liefde ervaart.

• Bij boosheid, verdriet of uitputting kunnen alcohol of wiet tijdelijk rust geven door GABA en serotonine te activeren.

 

Zo ontstaat vaak verslaving: eigenlijk de verkeerde oplossing, maar een heel begrijpelijke en logische reactie van iemand die verlichting zoekt.

Daarom kijk ik bij verslaving nooit alleen naar de stof zelf. Natuurlijk is lichamelijk afkicken belangrijk, maar écht herstel begint pas bij het aanpakken van de onderliggende oorzaak. Hypnose kan hierbij een waardevol hulpmiddel zijn.

 

 

Ineke Eebes

Orthomoleculair Natuurgeneeskundig Therapeut en hypnotherapeut