In de huidige tijd wordt narcisme vaak gezien als het absolute kwaad, tegenovergesteld aan empathie als het absolute goed. Deze zwart-witbenadering doet echter geen recht aan de complexe werkelijkheid van menselijke relaties.
Een relatie met iemand met narcistische trekken ontstaat nooit in isolatie; het is een dynamiek tussen twee mensen, waarin beiden een rol spelen, vaak vanuit diepe, oude wonden. De narcistische partner hunkert naar bewondering en bevestiging, als overlevingsmechanisme om eigen onzekerheden te maskeren. De empathische of ‘codependente’ partner voelt zich juist vaak verantwoordelijk voor het geluk van anderen, vanuit een verlangen om liefde te verdienen door te geven en te zorgen. Beiden zijn, in wezen, getekend door trauma’s uit het verleden en in hun samenspel versterken ze onbewust elkaars pijn.
Zonder beschadigend gedrag goed te praten, is het belangrijk te erkennen dat deze relatie een dynamiek is waarin beide partijen vastlopen in patronen van afhankelijkheid, zelfverloochening en controle. Alleen door deze realiteit onder ogen te zien, kan echte heling plaatsvinden. Schuld toeschrijven aan slechts één kant werkt averechts; ware verantwoordelijkheid betekent dat ieder zijn eigen rol, pijn en patronen onderkent en de moed vindt om daar iets in te veranderen.
Wurggreep
Codependency is een relatiepatroon waarin de grenzen tussen ‘ik’ en ‘jij’ vervagen. De codependente persoon zoekt zijn of haar eigenwaarde vaak buiten zichzelf, via de goedkeuring, liefde of erkenning van de ander. Dit leidt tot een vicieuze cirkel waarin eigen behoeften worden genegeerd om de relatie in stand te houden, vaak ten koste van het eigen welzijn. In relaties met bijvoorbeeld een narcistisch persoon kan deze dynamiek extreem worden, omdat de één voortdurend geeft en de ander voortdurend neemt.
Wat codependency zo hardnekkig maakt, is dat het voortkomt uit diepgewortelde angst: angst om verlaten te worden, angst om niet goed genoeg te zijn. Beide partijen zijn daarin vaak onbewust gevangen. De ene zoekt controle of bevestiging, de ander probeert liefde te verdienen door zichzelf weg te cijferen. Pas wanneer beide mensen hun eigen angsten en afhankelijkheden onder ogen zien, kan de dynamiek doorbroken worden en ontstaat er ruimte voor gezonde, volwassen relaties.
Je kunt codependency zien als een dans waarbij beide dansers elkaar stevig vasthouden uit angst om te vallen. De één leidt en bepaalt het tempo, terwijl de ander zich aanpast om de harmonie te bewaren. Ze bewegen samen, naar niet vrij. Pas als ieder leert op eigen benen te staan, kunnen ze kiezen om samen te dansen, in plaats van uit noodzaak aan elkaar vast te klampen.
Empaat
Wat vaak de ‘empathische’ kant in een codependente dynamiek wordt genoemd, is in werkelijkheid niet pure empathie, maar een overlevingsstrategie geworteld in eigen onverwerkte pijn. Deze mensen hebben vaak geleerd dat liefde iets is wat je moet verdienen door te geven, te pleasen of jezelf weg te cijferen. Ze identificeren zichzelf als “de goede”, omdat hun eigenwaarde diep verbonden is geraakt met het idee dat ze anderen moeten redden of helpen en dat hun lijden een bewijs is van hun zuiverheid. De kernwond die hieraan ten grondslag ligt, is meestal een diep gevoel van afwijzing of emotionele verwaarlozing uit de vroege jeugd. Ze zijn gewend geraakt aan het idee dat hun behoeften er niet toe doen, en dat loyaliteit, zelfs aan degenen die hen pijn doen, hun enige manier is om liefde en bestaansrecht te verdienen. Hierdoor ontstaat het pijnlijke misverstand dat de ‘narcist’ hen iets heeft aangedaan, terwijl ze in werkelijkheid samen een oude, destructieve dans herhalen waarin beiden gevangen zitten.
Narcist
De kernwond van de narcist is een diep, vaak onzichtbaar gevoel van fundamentele tekortkoming: het geloof niet goed genoeg te zijn, niet gezien, gehoord of onvoorwaardelijk geliefd te zijn geweest in de kindertijd. Om die ondraaglijke leegte niet te voelen, bouwt de narcist een masker van grootsheid, controle en superioriteit. Het ‘false self’ wordt een pantser tegen schaamte en innerlijke kwetsbaarheid. Achter het ogenschijnlijk zelfverzekerde gedrag schuilt dus geen kracht, maar een diepe angst om ontmaskerd te worden als zwak of onwaardig. Deze overlevingsstrategie beschermt de narcist tegen het voelen van oude pijn, maar maakt echte intimiteit onmogelijk, juist omdat het ware zelf voortdurend verstopt blijft, zelfs voor henzelf. Alleen door dat pantser te doorzien en onder ogen te zien wat eronder ligt, kan er ruimte ontstaan voor heling.
Relatiedynamiek
De dynamiek tussen de emphatische en de narcistische kant openbaart zich zelden direct; in het begin voelt de relatie vaak intens, vertrouwd of zelfs ‘voorbestemd’. De narcist biedt in het begin bewondering en aandacht, terwijl de empaat zich gezien en gewaardeerd voelt, maar na verloop van tijd verschuift het patroon: de controle, kilte of kritiek van de één en het aanpassen, pleasen en twijfelen van de ander worden steeds sterker.
Juist in langdurige relaties, of in het herhaald aantrekken van soortgelijke partners, wordt het onderliggende patroon zichtbaar. Dan blijkt dat het niet om toeval gaat, maar om een herhaling van een oud script waarin beiden onbewust proberen te krijgen wat ze als kind tekort zijn gekomen.
Het is op dat moment, in het herkennen van die herhaling, dat de mogelijkheid tot werkelijke groei en verandering ontstaat. Want daar, in de erkenning van je eigen pijn, staat het portaal naar werkelijke heling. Niet in het wijzen en veroordelen van de ander, maar in het terugvinden van jezelf.
Ineke Eebes
